Γονείς και έφηβοι: Γονική συμπεριφορά, διαχείριση συγκρούσεων & ευκαιρίες για συναισθηματική ωρίμανση εφήβων
Κατάλληλη γονική συμπεριφορά για αποτελεσματικότερη διαχείριση συγκρούσεων και ευκαιρίες για συναισθηματική ωρίμανση των εφήβων.
Μέρος πρώτο
Ο έφηβος ήταν ανέκαθεν εκτεθειμένος σε πληροφόρηση, δραστηριότητες και διαπροσωπικές επαφές που έρχονταν σε αντιπαραβολή με τις αξίες και τις ιδεολογίες της οικογένειας. Οι ραγδαίες κοινωνικές και τεχνολογικές μεταβολές έκαναν την διαπαιδαγώγηση τους ακόμα πιο άβολη για τους γονείς, οι οποίοι συνειδητοποιούν πανικόβλητοι ότι χάνουν τον έλεγχο και την δυνατότητα να χειριστούν με θετικό (για τον έφηβο) τρόπο, την επαναστατική του διάθεση και την τάση ανεξαρτησίας. Πέρα από τους έξω οικογενειακούς παράγοντες, προστριβές δημιουργούνται και από τους ίδιους τους γονείς, που ακούσια τις περισσότερες φορές, είτε προσδοκούν με υπερβολή, καλλιεργώντας τεράστιες φιλοδοξίες στους εφήβους, είτε γίνονται ανεκτικοί θεωρώντας ότι τα προβλήματα της εφηβείας θα ξεπεραστούν δια μαγείας.
Η προεφηβεία /εφηβεία (περίπου από 12 έως 18 έτη), σαν ένα ξεχωριστό και πολύπλοκο αναπτυξιακό στάδιο, είναι μια περίοδος καθοριστικών αλλαγών για τον έφηβο, τόσο σε γνωστικό, βιοσωματικό , ψυχολογικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο ανάπτυξης της προσωπικότητας. Εν συντομία, οι εξελικτικές τροποποιήσεις και οι δεξιότητες που καλείται να περατώσει ο έφηβος σε αυτό το εξελικτικό στάδιο, είναι οι εξής:
- Βιοσωματκές
Πυροδότηση ορμονολογικών αλλαγών (τεστοστερόνη/ οιστρογόνα).
Συναισθηματικές μεταπτώσεις
Ανάπτυξη αδένων (γοναδοτροπικές ορμόνες).
Έμμηνος ρήση (κορίτσια)
Πρώτη εκσπερμάτιση (αγόρια)
Τριχοφυΐα
Απότομη αύξηση ύψους.
- Γνωστικές
Εμφάνιση αφηρημένης σκέψης/αντίληψης εννοιών (από το γενικό στο ειδικό).
Διαφοροποιημένη αντίληψη του κόσμου.
Δημιουργία προσωπικών κριτηρίων.
Διαμόρφωση/επαναπροσδιορισμός προσωπικών αξιών.
Επαναπροσδιορισμός της ατομικής συνείδησης.
Εγωκεντρισμός
- Ανάπτυξη προσωπικότητας
Ενδιαφέρον για το αντίθετο φύλο.
Ώριμη σεξουαλική οικειότητα και συμπεριφορά.
Διαμόρφωση ταυτότητας
- Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη
Δημιουργία στενών διαπροσωπικών σχέσεων (φίλοι/ σημείο αναφοράς).
Σχολικό περιβάλλον και ψυχοπνευματικά ερεθίσματα.
Οικογενειακό περιβάλλον-κεντρική θέση στην εξέλιξη του εφήβου.
Γονείς καθοριστικά πρότυπα στην διαμόρφωση θετικής ή αρνητικής αυτό-εικόνας του εφήβου.
Συνήθη, μη αποτελεσματικά μέσα ,Γονικής συμπεριφοράς.
Οι περισσότεροι γονείς επιθυμούν να βελτιώσουν τις σχέσεις τους με τους εφήβους, χωρίς απαραίτητα να γνωρίζουν τον τρόπο. Η έλλειψη κατάλληλης πληροφόρησης, τα προσωπικά βιώματα κατά την εφηβική περίοδο των ίδιων των γονέων και το πλήθος των παρανοήσεων, οδηγούν συχνά τους γονείς σε δύο βασικούς τύπους γονικής συμπεριφοράς που κάνουν την συμβίωση μαρτύριο. Αρκετοί γονείς, στην προσπάθεια να ασκήσουν έλεγχο, θεωρούν σκόπιμο να ¨υποχρεώνουν¨ με άμεση ή έμμεση μεθοδολογία τον έφηβο, να υπακούει στις επιθυμίες του, υποθέτοντας πως με την αυστηρότητα, τις φωνές και τον αυταρχισμό θα επιτευχθεί η ισορροπία της οικογένειας.
Αντιστρόφως, κάποιοι άλλοι γονείς μέσω της ανεκτικής-υποχωρητικής αντίληψης και προκειμένου να αποφύγουν τυχόν διαφωνίες, επιτρέπουν αβίαστα στους εφήβους να συμπεριφέρονται ανεξέλεγκτα. Συνήθως , οι γονείς αυτοί αισθάνονται αδύναμοι στην σχέση τους με τους εφήβους, γεγονός που αποτελεί πρόκληση για αρνητική συμπεριφορά και παντελή παράβλεψη κανόνων από τους εφήβους. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις , η ανεκτικότητα του γονέα μεταφράζεται από τον έφηβο ως αδιαφορία και έλλειψη ειλικρινούς ενδιαφέροντος. Ο αυταρχικός και Ανεκτικός τύπος γονέα είναι δυο εκ διαμέτρου αντίθετες μέθοδοι διαπαιδαγώγησης, με δυο , παρόλα αυτά, κοινά σημεία αναφοράς. Και τα δυο μοντέλα εκπαίδευσης εξασφαλίζουν τον αποπροσανατολισμό της ομαλής συμβίωσης εφήβων-γονέων και καμία από αυτές δεν οδηγούν σταδιακά τον έφηβο στο να γίνει υπεύθυνος και ψυχικά ισορροπημένος.
Ο αυταρχικός τύπος γονέα λειτουργεί συνήθως ως εξής:
Κρίνει πολύ αυστηρά τις ενέργειες των εφήβων.
Δεν δείχνει εμπιστοσύνη και σεβασμό.
Δεν αναγνωρίζει ότι γονείς και έφηβοι είναι ισότιμα όντα μέσα στην οικογένεια.
Απαιτεί διαρκώς και απειλεί.
Είναι πεπεισμένος ότι μία μόνο άποψη είναι σωστή, η δική του. Δεν διαπραγματεύεται δημοκρατικά.
Επισημαίνει και υπενθυμίζει ελλείψεις του εφήβου την περισσότερη ώρα (συνεχές κήρυγμα).
Παρεμβαίνει όλο και περισσότερο στην μελέτη των εφήβων.
Τιμωρεί ή ανταμείβει την συμπεριφορά του.
Δεν ακούει προσεκτικά το κρυμμένο μήνυμα πίσω από τα λόγια των εφήβων.
Είναι ελεγκτικός προς τον έφηβο.
Ανεκτικός-αδιάφορος τύπος γονέα
Υπερπροστατεύει. Αναλαμβάνει μόνιμα εκείνος τις εργασίες του εφήβου στο σπίτι.
Ξυπνά τον έφηβο, ενώ έχει ξυπνητήρι.
Δίνει χρήματα στον έφηβο όποτε ζητά και μάλιστα περισσότερα από αυτά που χρειάζεται.
Επιτρέπει στον έφηβο να παραβλέπει συστηματικά οικογενειακούς κανόνες και απαγορεύσεις.
Του παρέχει επανειλημμένα την δυνατότητα να χρησιμοποιεί το οικογενειακό αυτοκίνητο.
Είναι πεπεισμένος ότι ο έφηβος δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του.
Ενισχύει την ανασφάλεια του εφήβου, μη θέτοντας όρια στην ανεπιθύμητη συμπεριφορά του.
Εκπαιδεύει τον έφηβο να πιστεύει πως μπορεί να βασίζεται κυρίως στους άλλους, παρά στον εαυτό του.
Καλλιεργεί στον έφηβο την αντίληψη ότι δεν είναι απαραίτητο να ενδιαφέρεται για τα συναισθήματα και τα δικαιώματα των γύρω του.
Ισορροπία και Πρακτικές για αρμονική συμβίωση Εφήβων-Γονέων
Η επικοινωνία με τον έφηβο είναι δύσκολη υπόθεση επειδή οι έφηβοι βιώνουν έναν έντονο εσωτερικό διχασμό και αναβρασμό. Αισθάνονται πως δεν είναι πλέον παιδιά, μα ούτε ολοκληρωμένοι ενήλικες. Αφενός, κάποιες φορές νιώθουν πως θα ήθελαν να απομακρυνθούν ολοκληρωτικά από τους γονείς και αφετέρου έχουν ανάγκη να βρίσκονται οι γονείς δίπλα , παρέχοντας τους σταθερότητα και ασφάλεια, ακριβώς επειδή οι ίδιοι αισθάνονται τη γη κάτω απ τα πόδια τους να τρέμει. Οι γονείς που συνδυάζουν την ενθάρρυνση της αυτονομίας και αυτάρκειας του εφήβου, την έκφραση στοργής και την απαίτηση μιας ώριμης συμπεριφοράς, βρίσκονται σαφώς πιο κοντά στην επίτευξη του γονικού τους ρόλου.
Βήματα παροχής βοήθειας στους γονείς:
Ανάπτυξη Ισότιμων σχέσεων γονέα-εφήβου.
Αμοιβαία εμπιστοσύνη και σεβασμός.
Αμοιβαία δέσμευση για επίτευξη των κοινών στόχων.
Ελευθερία και αυτονομία στην επιδίωξη ατομικών στόχων του εφήβου.
Ενεργητική ακρόαση και αναγνώριση αναγκών από τις δύο πλευρές.
Ανοιχτή επικοινωνία και έκφραση απόψεων.
Συνεργασία και μοίρασμα υποχρεώσεων της οικογένειας.
Έμφαση στα θετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του εφήβου.
Κοινή υποστήριξη στην διαδρομή ωρίμανσης του εφήβου.
Αποφυγή υπερπροστασίας του εφήβου και ανάθεση ευθυνών (Αποφύγετε να κάνετε εσείς, δραστηριότητες, που μπορεί ο έφηβος να κάνει μόνος του).
Διδάξτε στον έφηβο ότι η ανεξαρτησία συνεπάγεται πάντα ανάληψη της ευθύνης και των συνεπειών κάθε επιλογής.
Έχετε λογικές προσδοκίες από αυτούς.
Αποφύγετε τον ανταγωνισμό δύναμης .Συζητήστε με επιχειρήματα.
Μην ασκείτε κριτική στους εφήβους, βασιστείτε στα θετικά και προτείνεται απόψεις χωρίς να τις επιβάλλετε.
Θέστε όρια και οικογενειακούς κανόνες, ορίζοντας συμφωνίες που ικανοποιούν και τις δυο πλευρές.
Αναγνωρίστε ότι κάνοντας αλλαγές κυρίως στον εαυτό σας, υπάρχει η δυνατότητα να βελτιώσετε την σχέση σας με τον έφηβο.
Η συνύπαρξη με τον έφηβο αποτελεί μια αινιγματική, αλλά όχι άλυτη εξίσωση. Καμιά φορά είναι απλώς η αφορμή που αναδεικνύει τα θέματα άγονης επικοινωνίας και ανύπαρκτων ορίων στις οικογενειακές επαφές. Μέλημα της οικογένειας είναι να προετοιμάσει τον έφηβο, στο να αναπτύξει ένα ολοκληρωμένο προσωπικό πλάνο ζωής, να αισθάνεται ψυχικά δυνατός, να ανταποκριθεί ικανοποιητικά στους στόχους και τον μαραθώνιο δρόμο που ξεδιπλώνεται μελλοντικά μπροστά του. Η επιβολή και σταθερή τήρηση λογικών ορίων , η εξειδικευμένη καθοδήγηση, ο δημοκρατικός διάλογος και παράλληλα η παροχή υπεύθυνης ελευθερίας στους εφήβους, διασφαλίζουν την ισορροπία των οικογενειακών αλληλεπιδράσεων και πρωτίστως επιτρέπει στον έφηβο να αποκτήσει ταυτότητα, θετική αυτοαντίληψη και κατά μείζονα λόγο, συναισθηματική ωριμότητα.
«Δεν είναι ούτε εύκολο, ούτε απλό να τα βγάλεις πέρα με το στάδιο της εφηβείας. Και οι γονείς και οι έφηβοι πρέπει να κάνουν υπομονή, να συνεχίσουν να μιλούν και να αγαπιούνται, αν θέλουν να το ξεπεράσουν. Σε αυτή την περίοδο της τρομακτικής αλλαγής, ο καθένας παρουσιάζεται αλλιώτικός και θα πρέπει να αρχίσουν την γνωριμία τους από την αρχή…»
από το βιβλίο «Πλάθοντας ανθρώπους» της V.Satir
Προτεινόμενη βιβλιογραφία:
Kail, RV. Cavanaugh, JC. (2010). Human Development: A Lifespan View (5th έκδοση). Cengage Learning.
Leon, J., B. W. Sugland, et al. (2003). Engaging Parents and Families as Partners in Adolescent Reproductive Health and Sexuality – A Guide for Reproductive Health Providers. Baltimore, MD: Center for Applied Research & Technical Assistance, Inc.
Maccoby, E. E. (1992). The role of parents in the socialization of children: An historical overview. Developmental Psychology 28: 1006-1017.
Mapp, K. (2002). Having their say: Parents describe how and why they are involved in their children’s education. New Orleans, LA: Paper presented at the annual meeting of the American Education Research Association
Γιωσαφάτ, Μ. (1987).Ο κύκλος ζωής της οικογένειας και η ανάπτυξη του παιδιού, στο Τσιάντης Γ. & Μανωλόπουλος ,Σ. (επιμ.), Σύγχρονα θέματα Παιδοψυχιατρικής, Αθήνα, Καστανιώτης, 1987, τόμ. Ι, σελ.91-122.
Κοκκέβη, Ά., Σταύρου, Μ., Καναβού, Ε.,Φωτίου, Α. (2015). Σειρά θεματικών τευχών: Έφηβοι, Συμπεριφορές & Υγεία. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής, Αθήνα.
Παπαδιώτη-Αθανασίου, Β. (2000).Οικογένεια και όρια, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.
Βικτώρια Χαλκιά-Ντότσικα
