Ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας – Πρώιμες αναπτυξιακές-εκλυτικές εμπειρίες

Η συμβολή της ψυχοθεραπείας στη ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας  και τα βήματα αυτοβοήθειας για τους οικείους.

Συναντάμε την έννοια ναρκισσισμός στον ελληνικό μύθο του Νάρκισσου ο οποίος ερωτεύεται τον εαυτό του, θεωρώντας πως ερωτεύτηκε κάποια νύμφη. Η αντανάκλαση της εικόνας του ίδιου του εαυτού ήταν τελικά αυτή που αγάπησε και στην απόπειρα του να την φιλήσει πέφτει στο νερό και πνίγεται. Αγαπά με παθολογικό τρόπο την εικόνα του, σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην την αναγνωρίζει!

Είναι κοινώς αποδεκτό πως κάθε άνθρωπος αναπτύσσει τον εγωισμό σαν ένα μέσον αυτοσυντήρησης και είναι η τάση του να ευνοεί τις ανάγκες του, προάγοντας το προσωπικό συμφέρον .Επίκεντρο της ζωή του , των ονείρων και των προσωπικών στόχων και αντικειμένων.  Όλοι διακατέχονται από κάποιο σχετικό βαθμό ναρκισσισμού και μάλιστα αποτελεί υγιές στάδιο κατά την αναπτυξιακή φάση της βρεφικής ηλικίας. Η υπέρμετρη όμως προσοχή και ενασχόληση με τον εαυτό περιορίζει δραματικά τον χώρο και τον χρόνο που απομένει για διαπροσωπικές αυθεντικές επαφές του ατόμου με το περιβάλλον του. Η ειδοποιός διαφορά που σηματοδοτεί διαταραχή είναι πως ο εγωλάτρης επιδιώκει να αποτελεί πάντοτε επίκεντρο, όχι αποκλειστικά του κόσμου του, αλλά και του κόσμου των ατόμων που τον περιβάλλουν.

Ο ναρκισσισμός αφορά μια διαταραχή της προσωπικότητας όπου το άτομο ασχολείται υπερβολικά με τον εαυτό του, νιώθει ανώτερος, ιδιαίτερος και θα έκανε τα πάντα για να καταφέρει τους στόχους του. Τοποθετεί τον εαυτό του απέναντι σε έναν καθρέφτη και το μόνο είδωλο που αντικρίζει σε αυτόν είναι αποκλειστικά ο εαυτός του. Ο καθρέφτης είναι “φορεμένος” σε κάθε άνθρωπο που έχει απέναντι του , καταργώντας της ύπαρξη των γύρω του και ψάχνοντας στους άλλους ουσιαστικά την δική του ύπαρξή . Η σκέψη του είναι μονοδιάστατη, στεγανή καθώς θεωρεί πως το περιβάλλον του οφείλει να ικανοποιεί τις επιθυμίες του, παραγνωρίζοντας τα συναισθήματα των γύρω του. Ο εγωλάτρης έχει μεγάλη δυσκολία στο να αλληλεπιδράσει βαθιά, αυθεντικά και συναισθηματικά ενώ οποιαδήποτε σύνδεση αποτελεί το μέσον για προώθηση και ικανοποίηση δικών του αναγκών, ψυχρά και υπολογιστικά.

Αν και φαινομενικά επιδιώκει να δείχνει ένα άτομο με ισχυρή αυτοπεποίθηση, στην πραγματικότητα έχει πολύ χαμηλή αυτοεκτίμηση και όταν οι γύρω του ασκούν κριτική καταρρέει ψυχικά και ως άμυνα προβάλει θυμό, θλίψη, απομόνωση και αυτοκαταστροφικές τάσεις. Η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας συνυπάρχει συχνά με την καταθλιπτική διαταραχή, με διαταραχές που σχετίζονται με τη χρήση διαφόρων ουσιών καθώς και με την ψυχογενή ανορεξία. Μπορεί, επίσης, να συνυπάρχει και με άλλες διαταραχές προσωπικότητας της ίδιας ομάδας (π.χ. αντικοινωνική, μεταιχμιακή), καθώς και με την παρανοειδή διαταραχή προσωπικότητας.

Τα διαγνωστικά κριτήρια κατά το DSM VI είναι τα ακόλουθα και για να διαγνωσθεί κάποιος με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας πρέπει να έχει τουλάχιστον πέντε από τα ακόλουθα συμπτώματα:

• Έχει μία μεγαλειώδη αίσθηση σπουδαιότητας για τον εαυτό του (π.χ. διογκώνει τα επιτεύγματα και τα ταλέντα του, περιμένει να αναγνωρισθεί σαν ανώτερο χωρίς να παρουσιάζει ανάλογες επιτυχίες)
• Εμφανίζει έντονη ενασχόληση με φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, εξυπνάδας, ομορφιάς ή ιδανικής αγάπης,
• Πιστεύει ότι είναι ξεχωριστό και μοναδικό και πρέπει να συναναστρέφεται μόνο με άλλα μοναδικά άτομα υψηλού κύρους (ή θεσμούς),
• Απαιτεί υπερβολικό θαυμασμό,
• Έχει μία αίσθηση ιδιαίτερων δικαιωμάτων, δηλ. μη λογικές προσδοκίες για ιδιαίτερα ευνοϊκή μεταχείριση ή αυτόματη συμμόρφωση των άλλων με τις προσδοκίες του
• Εκμεταλλεύεται διαπροσωπικά, δηλ. εκμεταλλεύεται τους άλλους για να πετύχει τους σκοπούς του,
• Του λείπει η «εμπάθεια»: είναι απρόθυμο να αναγνωρίσει ή να ταυτιστεί με τα αισθήματα και τις ανάγκες των άλλων,
• Συχνά φθονεί τους άλλους ή πιστεύει ότι το φθονούν,
• Εμφανίζει αλαζονική, υπεροπτική συμπεριφορά ή στάση.

Αιτιολογία

Η διαμόρφωση της προσωπικότητας διαδέχεται πολλά και πολύπλοκα στάδια και επιρροές. Μια από τις πιο εύστοχες θεωρίες που έχει αναπτυχθεί αναφορικά με την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας είναι η θεωρία δεσμού, που αναφέρεται στην πρώιμη βρεφική ηλικία και την σχέση αλληλεπίδρασης μητέρας-βρέφους. Το βρέφος στην αρχή της ζωής του έχει ένα πολύ πρώιμο και όχι καλά σχηματισμένο εγώ ,όπου ανάλογα συνάπτει αρκετά πρωτόγονες σχέσεις. Ο τρόπος που η μητέρα ανταποκρίνεται στις ενστικτώδεις πρώιμες ανάγκες του βρέφους, ο συντονισμός που αναπτύσσεται στις συμπεριφορές και την επικοινωνία μεταξύ τους, θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό την ικανότητα του βρέφους να αισθανθεί τον εαυτό του, να συνδεθεί συναισθηματικά με τα οικεία του πρόσωπα και με το περιβάλλον στην μετέπειτα ενήλικη ζωή . Μια ματαιωτική, απορριπτική ή μη διαθέσιμη μητέρα στις συναισθηματικές επιθυμίες του βρέφους συμβάλουν καθοριστικά στην ανάπτυξη ενός μη ιδεατού εαυτού.

Μια εξίσου σημαντική θεωρία αναφορικά με την ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι αυτή της Θεωρίας των Σχημάτων. Σύμφωνα με αυτήν οι περισσότεροι Ναρκισσιστές υπήρξαν μοναχικά παιδιά, που δεν βίωσαν την ανιδιοτελή και αυθεντική αγάπη από τους γονείς τους , δεν οριοθετήθηκαν από νωρίς με σαφή και επαρκή όρια, καθώς οι γονείς τους ικανοποιούσαν τα χατίρια τους σε όλα τα επίπεδα ,εκτός από το επίπεδο του συναισθήματος. Σύμφωνα με τον Young, το παιδί εισέπραττε από τους γονείς, ως επί το πλείστον ,αντικρουόμενες συμπεριφορές. Αφενός, ο ένας γονέας ήταν αφοσιωμένος, προσέφερε προνομιούχα μεταχείριση και έθετε ανεπαρκή όρια, ενώ ο άλλος γονέας ήταν απορριπτικός, επικριτικός και απόμακρος (Jeffrey, Young, 2008).

Ο ρόλος του πατέρα δεν πρέπει επίσης να παραγνωρίζεται μιας και αποτελεί ένα εξίσου ισχυρό πρότυπο ταύτισης. Η σχέση των γονέων , η ψυχοπαθολογία της συμπεριφοράς των οικογενειακών μοντέλων , καθώς και η ίδια η κοινωνική δομή σήμερα, ευνοούν την ανάπτυξη τέτοιων στοιχείων προσωπικότητας. Οι γενετικοί παράγοντες διαδραματίζονται ρόλο στην εκδήλωση ορισμένων διαταραχών προσωπικότητας, όμως οι μέχρι τώρα ερευνητικές ενέργειες είναι σε εξέλιξη.

Πως απαντάμε στις συμπεριφορές ναρκισσισμού:

• Θέστε σταθερά και σαφή όρια, μην αγνοείτε τις ανάγκες σας προκειμένου να αποφύγετε την σύγκρουση με τον νάρκισσο. Θα προσπαθήσει να τις παραβιάσει με κάθε κόστος. Όσο πιο ανεκτικοί είστε τόσο πιο εύκολα “χάνει” το μέτρο.
• Αναγνωρίστε την παθολογία και τα συμπτώματα της διαταραχής και απενεχοποιηθείτε κάθε φορά που η επικοινωνία σας είναι αδιέξοδη. Δεν ευθύνεστε εσείς για την συμπεριφορά του.
• Κάντε καθρέφτη την συμπεριφορά του ώστε να συνειδητοποιήσει το παράλογο των απαιτήσεων του. Ουσιαστικά έχει μεγάλη δυσκολία να αισθανθεί τις συνέπειες της στάσης του στους γύρω του.
• Εξηγείστε πως θα εγκαταλείψετε την προσπάθεια μαζί του/της , αν δεν διατίθεται να καταλάβει πως στην σχέση επιβάλλεται όλοι να αισθάνονται εξίσου ικανοποιημένοι .

Διαταραχές προσωπικότητας & ψυχοθεραπεία

Το άτομο με ναρκισσιστική διαταραχή δύσκολα θα αναζητήσει βοήθεια, πάρα μόνο όταν εγκαταλειφτεί και στην περίπτωση που αισθανθεί το μεγάλο κοινωνικό-συναισθηματικό κόστος.

Η αντανάκλαση των συνεπειών δεν γίνεται άμεσα αντιληπτή από τον ίδιο και αυτό είναι ουσιαστικά κομμάτι της παθολογίας (έγκειται στο χαρακτήρα). Η ψυχοθεραπεία στοχεύει στην αυτογνωσία, την αποδοχή του πραγματικού εαυτού και την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης. Επίσης βασικός στόχος της θεραπείας είναι να αναπτυχθούν υγιείς μηχανισμοί άμυνας διαχείρισης του αισθήματος μεγαλείου, ανωτερότητας και μεγαλομανίας. Μέσα από την ψυχοθεραπεία το άτομο θα καταφέρει, σε ένα βαθμό, να διαμορφώσει μια πιο υγιή και ρεαλιστική εικόνα για τον εαυτό του, τις προσδοκίες του από τους άλλους και να διαφοροποιήσει σκέψεις και συμπεριφορές που του στερούν την δυνατότητα να επικοινωνεί ουσιαστικά, να προσφέρει και να δέχεται αγάπη, να συμπληρώνει και να συμπληρώνεται. Μέσα στην θεραπευτική σχέση θα έχει την δυνατότητα να κατανοήσει τους λόγους που αισθάνεται ντροπή, μειωμένος ,ελαττωματικός, την τάση να κυριαρχεί, να ανταγωνίζεται και να υποτιμά ουσιαστικά τον ίδιο και τους γύρω του. Ο εκπαιδευμένος θεραπευτής, σε κλίμα απόλυτης εμπιστοσύνης και σε συνεργασία με τον θεραπευόμενο, εξετάζουν διεξοδικά και με υπομονή τις δυσπροσαρμοστικές στρατηγικές αντιδράσεις του νάρκισσου σε μαθημένες συμπεριφορές ,συναισθήματα και μνήμες , που αποτελούν τον πυρήνα της διαταραχής της προσωπικότητας (αναδιοργάνωση και εσωτερική ψυχική ανάπτυξη).

Η ψυχοθεραπεία θεωρείται η πλέον κατάλληλη και αποτελεσματική λύση στην διαχείριση της ναρκισσιστικής διαταραχής. Η φαρμακευτική αγωγή προστίθεται σε περιπτώσεις όπου συνυπάρχει κατά βάση καταθλιπτικό συναίσθημα, παρορμητικές τάσεις και συναισθηματική αστάθεια.

Μέλημα του εγωλάτρη είναι να αποφασίσει αν θα συνεχίζει να βυθίζεται στην κατάθλιψη και την μοναξιά ενός “άδειου” καθρέφτη ή αν θα αναζητήσει να βρει τον εαυτό του μέσα από την ουσιαστική του επαφή με τους άλλους. Και όπως πολύ εύστοχα ο Freud αναφέρει , «Ο ισχυρός εγωισμός είναι προστασία για να μην αρρωστήσουμε, όμως τελικά θα αρρωστήσουμε, αν δεν καταφέρουμε να αγαπήσουμε».

Shapiro, J.L., Bernadett-Shapiro, S. (2006). Narcissism: Greek Tragedy, Psychological Syndrome, Cultural Norm. In Thomas, G. Plante (Ed.), Mental Disorders of the New Millennium, Vol. 1. Westport:Praeger.

Christopher, Lasch (1979). The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations. New York: Norton.

Jeffrey, E. Young, Janet, S. Klosko, Marjorie, E. Weishaar (2008). Θεραπεία Σχημάτων, Ένας οδηγός για τον θεραπευτή, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη.

Βικτωρία Χαλκιά-Ντότσικα