“Το Πένθος” Φυσιολόγικός, Περιπεπλεγμένος & Παραγνωρισμένος θρήνος – Διαχείριση και ανα-νοηματοδότησηση

Οι αντιλήψεις  μας για την ζωή και τον θάνατο διαμορφώνονται σθεναρά   από  το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο αναπτυσσόμαστε  και δραστηριοποιούμαστε. Οι εμπειρίες, οι εικόνες που προβάλλονται για την αρρώστια, τον αιφνίδιο και βίαιο θάνατο διαμορφώνουν την στάση και την συμπεριφορά μας απέναντι στην απώλεια. Ο θάνατος αγαπημένων  προσώπων μας χαράζει βαθιά και μας πονά ,αν και τα τελευταία χρόνια τείνουμε να βιώνουμε την απώλεια σαν μια μακρινή  πραγματικότητα. Οι ραγδαίες  κοινωνικές αλλαγές και το φαινόμενο του ατομικισμού, που χαρακτηρίζει τον σημερινό τρόπο ζωής  ,οδηγούν τον άνθρωπο που είναι βαριά άρρωστος αλλά και εκείνον που πενθεί στην αποξένωση. Δεν είναι λίγες οι φορές που ο πενθών ,“εκβιάζεται” κατά μια έννοια, να αποδεχτεί το γρηγορότερο την απώλεια, να  ενταχθεί σε έναν φυσιολογικό τρόπο ζωής, με αποτέλεσμα να θρηνεί ατομικά, με ότι αυτό μπορεί να συνεπάγεται. Ο “φόβος” της αστικής κοινωνίας προς τον θάνατο περιορίζει την ανάγκη για έκφραση του  θρήνου, απλοποιεί τις διαδικασίες-τελετουργίες του θανάτου, που κατέχουν ιδιαίτερη σημασία κατά την διαχείριση του πένθους, δημιουργώντας προκαταλήψεις γύρω από αυτόν.

Ο θρήνος θεωρείται ως μια φυσική και έμφυτη αντίδραση (επιβίωση) απέναντι στην απώλεια κοντινού-συγγενικού προσώπου, που διαφοροποιείται ανάλογα με τις πολιτισμικές καταβολές κάθε κοινωνίας και οικογένειας. Επίσης η εμπειρία της απώλειας βιώνεται με βάση την σύνδεση που διατηρούσε ο πενθών με τον απολεσθέντα, ο τρόπος θανάτου, οι προσωπικές  εμπειρίες που διδάχτηκε κάποιος  για τον θάνατο καθώς και η διαθεσιμότητα υποστηρικτικού πλαισίου.

Αναμενόμενες  αντιδράσεις  που ακολουθούν σχεδόν πάντα το πένθος, περιλαμβάνουν σωματικές, συναισθηματικές ,συμπεριφοριστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις. Το άγχος, η κατάθλιψη, η ανηδονία, ο θυμός, η απόγνωση και το αίσθημα της μοναξιάς είναι μόνο κάποια από τα χαρακτηριστικά των συναισθηματικών αλλαγών που βιώνει ο πενθών. Συμπεριφορικά οι αντιδράσεις του θρήνου εκδηλώνονται με κοινωνική απόσυρση, κλάμα, ψυχική κόπωση και ανησυχία, ενώ σε επίπεδο σωματικών συμπτωμάτων εμφανίζονται η εξάντληση, η ανορεξία, οι διαταραχές ύπνου, η εξασθένηση του ανοσοποιητικού και η ελάττωση της ενεργητικότητας.

Στάδια φυσιολογικού πένθους

     Ο δρόμος για τον συμβιβασμό και την αποδοχή της απώλειας αγαπημένων προσώπων αποτελείται από στάδια,  που αρκετές μέχρι σήμερα  παραδοσιακές θεωρίες  έχουν αναπτύξει. Ο Bowlby ασχολήθηκε διεξοδικά με τις φάσεις του πένθους ως μια διεργασία αποδοχής της απώλειας και είναι οι παρακάτω:

• Σοκ και άρνηση που διαρκούν για κάποιες  εβδομάδες.
  •    Διαμαρτυρία και έντονη επιθυμία επανασύνδεσης με το άτομο που πέθανε.
  •    Απελπισία σε συνδυασμό με συναισθηματική και σωματική αναταραχή καθώς και κοινωνική απομόνωση που διαρκεί μήνες έως και χρόνια.
  •    Φάση σταδιακής ανάρρωσης με στοιχεία κλιμακούμενης ευεξίας και αποδοχή του θανάτου και της απώλειας.

   Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι το πένθος και τα διαδοχικά αυτά στάδια διαφέρουν από άτομο σε άτομο, δεν εκδηλώνονται απαραίτητα με την ίδια σειρά καθώς και ότι δεν βιώνουν όλοι τα στάδια αυτά .Επίσης κάποιος είναι δυνατόν να επανέρχεται κατά διαστήματα σε προηγούμενη φάση, δίνοντας την αίσθηση ότι παλινδρομεί (αναπροσαρμογή).

Περιπεπλεγμένος  θρήνος

       Παθολογικός ή περιπεπλεγμένος θρήνος θεωρείται κάθε απόκλιση  από τον φυσιολογικό, με συμπεριφορές διαφορετικές όσον αφορά την συναισθηματική ένταση και την διάρκεια, από τις  προσδοκώμενες  αντιδράσεις σε κάθε πολιτισμικό πλαίσιο (παρατεταμένος θρήνος). Όταν για παράδειγμα υπάρχει μια έντονη εξάρτηση από το άτομο που πέθανε, ο πενθούντας δεν είναι σε θέση να “λειτουργήσει” χωρίς το αγαπημένο του πρόσωπο . Το  παρατεταμένο πένθος διατηρεί την σύνδεση με τον θανόντα. Εγκλωβίζεται και καθηλώνεται στον πόνο. Άλλες φορές ο θρήνος περιπλέκεται όταν ο πενθών “κερδίζει” άλλα οφέλη από το περιβάλλον. Όπως προσοχή και ιδιαίτερη φροντίδα  από αυτό.  Επίσης στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγεται  ο μη εκδηλώσιμος ή ο θρήνος που εκδηλώνεται ετεροχρονισμένα Όταν υπάρχει παρατεταμένη απουσία οποιασδήποτε αντίδρασης. Η ύπαρξη κλινικής κατάθλιψης ή άλλης συναισθηματικής διαταραχής καθιστούν επίσης τον θρήνο δύσκολα διαχωρίσιμο.

Παραγνωρισμένος θρήνος

• Ο θρήνος που δεν είναι κοινωνικά αποδεκτός( πρώην σύζυγοι, εραστές, θετοί γονείς, παιδιά υιοθετημένα, σχέσεις με άτομα από τον επαγγελματικό χώρο, μη συγγενικές σχέσεις.)
  •    Περιπτώσεις απώλειας που δεν σχετίζονται άμεσα με το γεγονός του θανάτου (διαζύγιο, μετανάστευση, αποχωρισμοί, σημαντικές για την ζωή του ατόμου αλλαγές).
  •    Θάνατος προσώπου που στιγματίστηκε από αρρώστια, αισθήματα ντροπής και κοινωνικά στερεότυπα( aids, αυτοκτονία κτλ).

Διαχείρηση-Ανανοηματοδότηση του θρήνου

• Εκφράζετε  ανοιχτά καιχωρίς περιορισμό τα συναισθήματα λύπης, απογοήτευσης και απελπισίας που προκαλεί η απώλεια. Αναγνωρίζοντας τα αρνητικά και οδυνηρά συναισθήματα αποφεύγει κανείς να παρατείνει και να βαθύνει τον θρήνο. Το κλάμα αποτελεί  έναν βασικό μηχανισμό ανακούφισης του πένθους και των έντονων ψυχοπιεστικών συναισθημάτων.
  •    Βασιστείτε  σε ένα υποστηρικτικό και οικείο πλαίσιο που  αποτελείται από αγαπημένα πρόσωπα ,τα οποία δεν βάζουν όρια  στην έκφραση και σας ενθαρρύνουν να μιλάτε και να εκφράζεστε σύμφωνα με αυτά που πραγματικά νιώθετε.
  •    Επιμεληθείτε το σώμα σας, εξασφαλίζοντας σωστό ύπνο και μια διατροφή που θα ενισχύσει  το ανοσοποιητικό σας.
  •    Αποφύγετε την χρήση αλκοόλ και λοιπών ουσιών μιας και δρουν ανακουφιστικά προσωρινά και όχι μακροπρόθεσμα.
  •   Δώστε τον απαραίτητο χρόνο στον εαυτό σας έχοντας υπ όψιν σας ότι το πένθος είναι μια καθαρά προσωπική υπόθεση, που η διάρκεια και η συναισθηματική ένταση πιθανόν να είναι ιδιαίτερη για τον καθένα. Το πένθος δεν έχει συγκεκριμένη ημερομηνία λήξης και χρονοδιαγράμματα.
  •   Σταδιακά “επαναπροσδιοριστείτε” κοινωνικά, συναντώντας όσο είναι εφικτό, φίλους και αγαπημένα σας άτομα. Το να πιστεύετε ότι κάτι τέτοιο  ίσως προκαλέσει μεγαλύτερο πένθος ίσως πρακτικά και να μην επιβεβαιωθεί , ιδιαίτερα αν συνυπάρχετε με πρόσωπα  που σας θεωρούν ευχάριστη και όχι “κακή” παρέα.
  •    Συνεχίστε να ζείτε την ζωή και να επενδύεται συναισθηματικά σε νέες σχέσεις, δίχως ενοχές ότι προδίδεται τον άνθρωπο που έφυγε.
  •   Κρατήστε ημερολόγιο γράφοντας καθημερινά τα όσα σκέφτεστε, φοβάστε ή αισθάνεστε. Με τον τρόπο αυτό διατυπώνετε-“αφηγείστε” ελεύθερα, βρίσκεται χώρο και τρόπο να επεξεργαστείτε συνειδητοποιημένα  την εμπειρία, αποδίδοντας νέα νοήματα στο γεγονός του θανάτου.
  •   Αναζητήστε την βοήθεια ειδικού σε περίπτωση παρατεταμένης ψυχολογικής υπερδιέγερσης, κατάθλιψης, ακραίας απελπισίας ,σοβαρού βαθμού ενοχής και χαμηλής αυτοεκτίμησης.
  •   Σημαντικό  ρόλο στο να αποδεχτεί  κανείς έναν θάνατο διαδραματίζονται    οι κοινωνικές και θρησκευτικές τελετές που υπάρχουν σε κάθε κουλτούρα( ενίσχυση συμμετοχής στο πένθος).  Για τα  ελληνικά  δεδομένα , η τελετή κήδευσης, το μοιρολόγι   και το μνημόσυνο προσφέρουν στο άτομο το χώρο και το χρόνο για να θρηνήσει, να μιλήσει με φίλους και γνωστούς για αυτόν που έφυγε και να θυμηθεί σημαντικά περιστατικά της ζωής του με τον εκλιπόντα. Να αναπτύσσει  συμβολική επαφή μαζί του.
  •   Κατανοήστε τι σημαίνει για εσάς προσωπικά η απώλεια του συγκεκριμένου ατόμου και τι ακριβώς “χάνετε”  βιώνοντας τον συγκεκριμένο θρήνο.
  •   Ψάξτε βαθιά μέσα σας για το νόημα της απώλειας που βιώνεται ,ώστε να καταφέρεται να την εντάξετε  σταδιακά στην ιστορία της ζωής σας.

    Η εμπειρία του θανάτου και του πένθους αποτελεί μια από τις πιο επίπονες και άβολες περιόδους της ζωής κάθε ανθρώπου, ιδιαίτερα όταν ο πενθών αδυνατεί να μοιραστεί με το περιβάλλον  συναισθήματα και σκέψεις. Ο θρήνος είναι μια προσωπική διεργασία άρρηκτα συνδεδεμένη με την έννοια του ποιοι πραγματικά είμαστε. Ουσιαστικά μέσα από την διεργασία του πένθους επιβεβαιώνεται ή ανακατασκευάζεται ένας ιδιοσυγκρασιακός κόσμος νοημάτων για την ζωή μας , ο οποίος διαταράσσεται από την απώλεια. Έχοντας αποδεχτεί και εμπεδώσει την πραγματικότητα του θανάτου, προσαρμόζουμε στο προϋπάρχον σύστημα των αντιλήψεων μας, νέα νοήματα. Αυτό προϋποθέτει ότι η  διεργασία του πένθους θα αναγνωριστεί και θα απενεχοποιηθεί κοινωνικά, “επιτρέποντας” σε εκείνον που πενθεί  να είναι ο εαυτός του.

«Πόσο σημαντικό είναι, αλήθεια, να φυλάμε στη μνήμη μας τις ωραίες στιγμές, γιατί αυτές θα μας βοηθήσουν να ξεπεράσουμε τις πιο κακές αναμνήσεις. Και πόσο ανεκτίμητο είναι να ζούμε το παρόν, όταν είναι παρόν και όχι όταν έχει γίνει ανάμνηση … Η αξία των ανθρωπίνων σχέσεων δεν έχει να κάνει με τη διάρκειά τους αλλά με το βάθος στο οποίο μπορούν να φτάσουν». (Dame Cicely Saunders, 1998).

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:
David Goldberg, Frnacis Creed, Sidney Benjamin, (1994). Psychiatry in Medical Practice.Sidney Benjamin, publ. Routledge.
Raymond Moody and Dianne Arcangel(2001). Life After Loss: conquering grief and finding hope, San Francisco, publ. HarperCollins.
Μπόλμπυ, Τζων (1995). Δημιουργία και διακοπή των συναισθηματικών δεσμών (μτφρ. Πηνελόπη Στρατή). Αθήνα: Καστανιώτη.
Νίλσεν, Μ., & Παπαδάτου, Δ. (1998). Το πένθος στη ζωή μας. Αθήνα: Μέριμνα.

Αφιερωμένο στον αγαπημένο ξάδερφο Κωνσταντίνο που έφυγε τόσο αιφνίδια από κοντά μας…

Βικτώρια Χαλκιά-Ντότσικα