Ψυχολογικές εξαρτήσεις: Τι σημαίνουν, με ποιο τρόπο υπονομεύουν την ζωή μας και πως αντιμετωπίζονται!

Το αίσθημα ικανοποίησης και ευχαρίστησης αποτελούν ένα από τα βασικότερα στοιχεία αυτοσυντήρησης και επιβίωσης του ανθρώπου.  Είναι  η κινητήριος δύναμη για προσωπική και κοινωνική εξέλιξη. Μέσα από την αναζήτηση της εργασίας, των διαπροσωπικών  επαφών, της ψυχαγωγίας, της γνώσης, της διατροφής, το άτομο αναζητά ανακούφιση και ηδονή, με απώτερο σκοπό την αντιμετώπιση των δυσκολιών καθώς και την επιδίωξη  συναισθηματικής, πνευματικής και σωματικής γαλήνης.

Ο φυσιολογικός  κύκλος της  ζωής περιλαμβάνει περιόδους που χαρακτηρίζονται από ηρεμία και υψηλά  επίπεδα “αυτοϊκανοποίησης” . Ενίοτε,  οι περίοδοι αυτοί εναλλάσσονται, με χρονικά διαστήματα  όπου το άτομο παύει, για ορισμένους  πολύπλοκους,( συνειδητούς ,είτε   ασυνειδήτους) λόγους ,  να αισθάνεται εσωτερική  πληρότητα και ψυχική ευεξία. Η ανάκτηση  “αίσθησης ελέγχου” άλλοτε συμβαίνει ομαλά, ενώ σε άλλες  περιπτώσεις το άτομο αναπτύσσει συμπεριφορές εξάρτησης και έντονης  προσκόλλησης σε καταστάσεις, πρόσωπα, ουσίες και ενέργειες , με στόχο την ανακούφιση του πόνου, την “ψεύτικη” ουσιαστικά  διαχείριση και αποδοχή  της δυσκολίας του. Ο εξαρτημένος εστιάζει  ολοκληρωτικά το ενδιαφέρον και τον τρόπο ζωής του στο αντικείμενο εθισμού, ενώ αδυνατεί να μετριάσει ή να ελέγξει αυτήν την συμπεριφορά, ακόμα κι αν συνειδητοποιεί την καταναγκαστική της φύση . Η εξάρτηση προκύπτει στην ανάγκη του  να νιώσει θετικά  συναισθήματα , να ελαχιστοποιήσει το άγχος καθώς και να αισθανθεί ασφάλεια  και κυριαρχία, έχοντας την εμπειρία και  την ψευδαίσθηση    μιας  πρόχειρης και δυστυχώς προσωρινής,  “εξωτερικής  βοήθειας” (ανταμοιβή).

Το  άτομο έχοντας λάβει θετική ενίσχυση (ευχαρίστηση) μέσα από την πρώτη του  επαφή με το αντικείμενο, πράξη ή ουσία, αναπαράγει και εδραιώνει μια σχέση εξάρτησης, αναζητώντας ένα αντίστοιχο βίωμα στο μέλλον. Ο μηχανισμός της εξάρτησης εγκαθίσταται με παρόμοιο τρόπο σε όλες τις μορφές της. Ο εθισμένος στις  ουσίες ή το αλκοόλ αισθάνεται απόλαυση και ψυχική ευφορία όταν πίνει, ο βουλιμικός την αναζητά στο φαγητό, ο παθολογικά καταναλωτικός στην αδιάκοπη επιθυμία να ψωνίζει, ο σεξουαλικά εξαρτημένος επιδιώκοντας συνεχώς την ηδονή και ούτω καθεξής (διαδίκτυο, ψυχοτρόπες ουσίες, τζόγος, φάρμακα, κλεπτομανία, σχέσεις, οικογενειακή εξάρτηση κ.α.).

Τα στάδια της εξάρτησης έχουν καταγραφεί ως εξής:

Χρήση: Συνεπάγεται την δοκιμή, που θεωρείται κοινωνικά επιτρεπτή.
Κατάχρηση: Θεωρείται  ενεργητική ενασχόληση, αποτελεί το αρχικό στάδιο , ενώ οι προσπάθειες ανάκτησης ελέγχου δεν στέφονται πάντα με επιτυχία.
Εθισμός: Σημαντική δυσκολία στο να ελέγξει την “χρήση” (διάχυτη ενασχόληση), καταλυτικό στάδιο. Κοινωνικές, ψυχολογικές και σωματικές συνέπειες κάνουν την εμφάνιση τους.
Εξάρτηση: Καθημερινή-χρόνια ενασχόληση. Η ουσία ή  η ενέργεια αποτελούν το σημείο αναφοράς της συμπεριφοράς του εξαρτημένου. Μοναδική πηγή ικανοποίησης μια συγκεκριμένη ουσία, ιδέα ή ενέργεια.

Τα Αίτια:

Ο εθισμός είναι αποτέλεσμα πολλαπλών και σύνθετων διεργασιών. Γενετικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές, πολιτισμικές και οικογενειακές προϋποθέσεις συντελούν και αλληλεπιδρούν στην εμφάνιση παθολογικών συμπεριφορών εξάρτησης. Αποτελεί το “προϊόν” συσχέτισης της ουσίας, με τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας του ατόμου και του περιβάλλοντος του. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί ψυχολογικές θεωρίες που συσχετίζουν τον εθισμό και τις εμμονές σε ουσίες ή καταστάσεις ,με κατάθλιψη, νευρικότητα, εσωτερικές συγκρούσεις, “καθήλωση” στο στοματικό στάδιο, γνωστικά σχήματα, συστήματα αξιών και στάσεων που διδάσκονται κατά τα πρώιμα αναπτυξιακά στάδια. Στην θεωρία του Bowlby απομονώνονται οι έννοιες δεσμός και εξάρτηση, θεωρώντας εύστοχα πως ο εθισμός  αποτελεί σημάδι παλινδρόμησης. Οι ανάγκες του παιδιού δεν έχουν επαρκώς καλυφθεί τα πρώτα χρόνια ανάπτυξης, με αποτέλεσμα να μην έχει εδραιωθεί ένας ασφαλής δεσμός με τον τροφό. Τότε η  εξάρτηση αναπτύσσεται ώστε  το άτομο να αισθανθεί ψυχολογική ασφάλεια.

Νευροβιολογικά η εξάρτηση στηρίζεται στην  διέγερση νευροδιαβιβαστών του εγκεφάλου κατά την διάρκεια ενασχόλησης με την “ουσία”, καθώς και με την ένταση του θετικού “κέρδους”(ντοπαμίνη). Η  δοσολογία και οι προσδοκίες από αυτήν διαρκώς αυξάνονται, η ευφορία αντιθέτως εξασθενεί.

Διαπροσωπική Ψυχοθεραπεία

•    Αποδοχή και αναγνώριση της δυσλειτουργικής προσκόλλησης. Διαχωρισμός παθολογικής εξάρτησης και λειτουργικής χρήσης.
•    Αναζήτηση εξειδικευμένης βοήθειας.
•    Αναγνώριση καταστροφικών και οδυνηρών αποτελεσμάτων του εθισμού.
•    Διερεύνηση αιτιών που “εξυπηρετούν” την εξάρτηση.
•    Αποσαφήνιση αιτιώδους σχέσης μεταξύ σκέψεων, ενέργειας, καταστροφικών συνεπειών και συναισθημάτων.
•    Εντοπισμός γνωστικών διαστρεβλώσεων που συντηρούν την εξαρτητική συμπεριφορά και τους “συμπεριφορικούς εθισμούς” γενικότερα. Να συνειδητοποιήσει το άτομο την εσφαλμένη εντύπωση, πως έχει την δυνατότητα να ελέγχει τα γεγονότα, μέσα από την κατάχρηση.
•    Ορισμός θεραπευτικών στόχων και προσδοκιών.
•    Κινητοποίηση-ενθάρρυνση του ατόμου να αναλάβει την προσωπική ευθύνη για την ανάκτηση εσωτερικών δυνάμεων που θα τον οδηγήσουν σε αυτοέλεγχο.
•    Ενίσχυση αυτοεκτίμησης-προώθηση ταλέντων και παραμελημένων κοινωνικών δεξιοτήτων.
•    Προσέγγιση συναισθηματικού κόσμου του ατόμου – Ψυχολογική υποστήριξη.
•    Διερεύνηση διαπροσωπικών σχέσεων, αύξηση υποστηρικτών δικτύων.
•    Ψυχο-εκπαίδευση εξαρτημένου. Γνώση και επεξεργασία ζητήματος.
•    Εντοπισμός προβληματικών εσωτερικών ορίων και εδραίωση οριοθέτησης στην συμπεριφορά.
•    Συνειδητή αντικατάσταση αυτοματοποιημένων-τελετουργικών  συνηθειών με πιο λειτουργικά και υγιή πρότυπα ζωής. Αποκατάσταση – Επανένταξη.
•    Σταδιακή διακοπή φαύλου κύκλου εξάρτησης, που παγιδεύει το άτομο στο δίπολο επιθυμία-φόβος της επανάληψης. Στρατηγικές ελάττωσης της ενασχόλησης με το “αντικείμενο”  προσκόλλησης.
•    Δημιουργία κινήτρων για προσωπική ανάπτυξη.
•    Συμβουλευτική παρέμβαση του οικογενειακού πλαισίου.
•    “Αναμνηστικές συνεδρίες”.
•    Σχεδιασμός προγράμματος πρόληψης υποτροπών.

Οι περισσότεροι από εμάς αντιληφθήκαμε κάποια στιγμή να είμαστε στενά  προσηλωμένοι σε κάποια συμπεριφορά ή κατάσταση, αναζητώντας σωματική ή “συναισθηματική  ανάταση”. Ο   μηχανισμός της εξάρτησης λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο στις περισσότερες περιπτώσεις, ωστόσο, διαφοροποιείται ως προς τις συνέπειες, την ένταση, τον βαθμό στον οποίο είμαστε σε θέση να ασκήσουμε έλεγχο και να νιώσουμε ελεύθεροι μέσα από τις επιλογές μας.

Οι  εθιστικές συμπεριφορές αποτελούν εξωτερική επίλυση των  συναισθηματικών δυσκολιών, ενώ η ουσιαστική “αποκατάσταση” πηγάζει πάντα εσωτερικά (εσωτερικός “εαυτός”). Η ψυχοθεραπευτική παρέμβαση  βοηθά τον άνθρωπο να αναγνωρίσει, ότι έχει την δύναμη να ανακαλύψει κι έναν άλλο, ουσιαστικό  τρόπο ζωής, από αυτόν που μέχρι σήμερα συνήθιζε να  έχει. Η ανοιχτή  επικοινωνία  με τον εαυτό του, την εσωτερική οδύνη  και τα αμφιθυμικά συναισθήματα, τον οδηγούν  στην αυτό-αποδοχή, την ακλόνητη εμπιστοσύνη στις δυνατότητες του και την δημιουργία εσωτερικής πηγής ασφάλειας και ικανοποίησης.

«Όποιος κοιτάζει “προς τα έξω” ονειρεύεται… Όποιος κοιτάζει μέσα του ξυπνάει» Karl Jung (1875-1961, Ψυχίατρος)

Βικτωρία Χαλκιά-Ντότσικα