Επιθετικότητα στην Παιδική και εφηβική ηλικία

«Επιθετικότητα στην Παιδική και εφηβική ηλικία. Μορφές εχθρικής συμπεριφοράς και ανησυχητικές ενδείξεις. Αίτια, τεχνικές πρόληψης και αποτελεσματικής διαχείρισης φαινόμενων βίας…»

Η   επιθετικότητα ορίζεται ως η ενέργεια που έχει ως πρόθεση  την πρόκληση πόνου, τραύματος, άγχους και ζημιάς, περιλαμβάνοντας ποικίλες διαφορετικές δράσεις. Στις επιθετικές συμπεριφορές συγκαταλέγονται κάθε άμεση ή έμμεση επιθετική αντίδραση, λεκτική ή κινητική, παθητική ή ενεργητική. Για να θεωρηθεί μια ενέργεια ως επιθετική θα πρέπει να προκαλεί βλάβη στον αποδέκτη της, να γίνεται με πρόθεση να βλάψει, να συνδέεται με αυξημένη διέγερση  του θύτη καθώς και να προκαλεί αποστροφή στο θύμα. Ορισμένοι  θεωρητικοί και μέσα στα πλαίσια του ευρύτερου ορισμού της έννοιας της επιθετικότητας, υποστηρίζουν ότι περιλαμβάνονται σε αυτήν ,μεταξύ άλλων, και θετικά στοιχεία αγωνιστικής, διεκδικητικής και αντιδραστικής  προσπάθειας του ατόμου στην προσπάθεια άσκησης ελέγχου των αναγκών και του περιβάλλοντος του , απαραίτητα για την ανθρώπινη επιβίωση και κοινωνικοποίηση.  Γι αυτό και κρίνεται πάντα απαραίτητη η σαφή  διάκριση  μεταξύ της παρορμητικής , εχθρικής και συντελεστικής επιθετικότητας, με απώτερο στόχο την  αποτελεσματική της διαχείριση.

Η παρορμητική επιθετικότητα έχει αψιθυμική μορφή και σύντομη χρονική διάρκεια, χωρίς συγκεκριμένο στόχο και σκοπιμότητα να προκαλέσει βλάβη. Στην εχθρική αντίθετα η επιθετική συμπεριφορά παρουσιάζεται ως απρόκλητη διάθεση και πρόθεση να προκληθεί ζημιά στο θύμα (εμπρόθετη βλαπτική δράση). Κατευθύνεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, αντικείμενα, ζώα και συνοδεύεται από αρνητικά συναισθήματα (αποκατάσταση αυτοσυναίσθηματος). Η συντελεστική επιθετικότητα αποσκοπεί στην επίτευξη συγκεκριμένου στόχου, στην απόκτηση ενός αντικειμένου, την διεκδίκηση ενός δικαιώματος ή ανάγκης και την κυριαρχία μιας περιοχής. Αν και το θύμα βλάπτεται τελικά, αποσκοπεί κυρίως στην εκπλήρωση ενός σκοπού ως μέσο άμυνας και όχι ως πρόκληση ζημιάς στο θύμα. Έχει διακριβωθεί ότι στην προσχολική ηλικία, η επιθετικότητα εκφράζεται κυρίως συντελεστικά-αμυντικά, ενώ με την πάροδο της ηλικίας η επιθετικότητα παίρνει όλο ένα την μορφή της εχθρικής-καταστροφικής ενέργειας, αρχικά προς τους γονείς και εν συνεχεία προς τους συνομήλικους.

“Αρχικά αίτια της επιθετικότητας-Θεωρητικές προσεγγίσεις” (Benesch)

– Επιθετικές συμπεριφορές σχετικές με την ορμή, το ένστικτο και την έμφυτη τάση του ατόμου (Ηθολογική-Ψυχαναλυτική  θεωρία).

– Περιβαλλοντικές θεωρίες που αποκωδικοποιούν την επιθετικότητα ως αντίδραση στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος (θεωρία της ματαίωσης).

– Συμπεριφορικές  θεωρίες που εκτιμούν ότι η επιθετικότητα είναι αποτέλεσμα μιμητικής μάθησης (θεωρία μίμησης προτύπου).

“Παράγοντες που συμβάλουν στην επιθετικότητα”

Α. Οικογενειακοί και κοινωνικοί παράμετροι  -Ανατροφή

• Κακοποίηση των παιδιών-εφήβων.
• Ελλιπήςικανοποίηση συναισθηματικών αναγκών του παιδιού(διαταραχή δεσμού, ανασφαλής προσκόλληση βρέφους-μητέρας).
• Συνδυασμός χαλαρής πειθαρχίας και εχθρικής στάσης εκ μέρους των γονέων (παιδιά με επιθετική και ελάχιστα ελεγχόμενη συμπεριφορά).
• Χρήση σωματικής  τιμωρίας  και απειλών  με στόχο την αναστολή της επιθετικότητας  του παιδιού-εφήβου , ως μέσον άσκησης γονικού ελέγχου.
• Ανοχή των γονέων στα επιθετικά ξεσπάσματα των παιδιών-εφήβων, προς τους ίδιους ή το περιβάλλον.
• Χαλαρά ή ανύπαρκτα όρια στο οικογενειακό σύστημα.
• Έλλειψη κοινής αντίληψης και  στάσης  διαπαιδαγώγησης μεταξύ των γονέων.
• Έντονες οικογενειακές συγκρούσεις ,δυσλειτουργικές συζυγικές σχέσεις , κακό διαζύγιο, απώλεια-απουσία ενός γονέα κ.α.
• Απουσία συστηματικής συμβουλευτικής καθοδήγησης και εκπαίδευσης των ενηλίκων στον γονικό ρόλο.
• Καταναλωτικός ναρκισσισμός

Β. Σχολικό περιβάλλον

• Ακατάλληλη ή ανεπαρκής οργάνωση και διοίκηση της σχολικής τάξης και  μη ικανοποιητική κάλυψη των αναγκών των μαθητών στο σχολικό πλαίσιο.
• Η Χαμηλή επίδοση του μαθητή  συνδέεται συχνά με την επιθετικότητα, όπως επίσης και η έλλειψη αυτοεκτίμησης.
• Πολλά παιδιά με  μαθησιακές δυσκολίες ή ADHD αντιμετωπίζουν ποικίλες συναισθηματικές και κοινωνικές δυσκολίες που μπορούν να φανερωθούν με επιθετική συμπεριφορά.
• Περιορισμένη και μη συστηματική εκπαίδευση των εκπαιδευτικών στην πρόληψη και αντιμετώπιση φαινομένων επιθετικής συμπεριφοράς.
• Απουσία σχολικών ψυχολόγων στο σχολικό περιβάλλον ,για τον έγκαιρο εντοπισμό παιδιών σε επικινδυνότητα, με τάση σε καταστροφικές ενέργειες ή παιδιών και εφήβων  που ενδεχομένως βιώνουν  έντονες  στρεσογόνες συνθήκες στην ζωής τους.
• Αμφίβολη έως ανύπαρκτη ουσιαστική συνεργασία εκπαιδευτικών και γονέων.

Γ. Εικονική-Τηλεοπτική βία

• Τελευταίες και παλαιότερες έρευνες δεν κατόρθωσαν να συσχετίσουν αιτιολογικά την εικονική βία  με την πρόκληση επιθετικότητας σε ψυχικά ισορροπημένα παιδιά και εφήβους. Παρόλα αυτά προέκειψαν ρητές ενδείξεις ότι η τηλεοπτική και εικονική μορφή βίας έχει την δύναμη να “φουντώνει”  το ήδη υπάρχον πρόβλημα επιθετικότητας  και  να προσφέρει ιδέες για καταστροφικές πράξεις σε παιδιά και εφήβους  που εκδηλώνουν παραβατικές αντιδράσεις.

“Επιθετικότητα και εφηβεία”

Η γνωστική άνοδος κατά την εφηβική κρίσιμη  περίοδο  θέτει τον έφηβο απέναντι στους άλλους, ορίζοντας  με ευκρίνεια τα προσωπικά του όρια. Όταν η λεκτική συμβολική επίθεση υστερεί, η επιθετικότητα του εκφράζεται με πράξεις. Η εναντίωση και η αντίσταση σε μορφές εξουσίας και πρότυπα οδηγεί σε άρνηση , αντιπαλότητα  και επιθετική συμπεριφορά. Το παθολογικό καθορίζεται από την ένταση, την παραδοξότητα, την διάρκεια και τον αριθμό των κρίσεων του εφήβου.

  Για να εκτιμηθεί ,πως ένας έφηβος με προβλήματα συμπεριφοράς συνιστούν διαταραχή διαγωγής, οι ενέργειες του χαρακτηρίζονται από επαναλαμβανόμενη, προκλητική, αντικοινωνική, εναντιωματική και επιθετική διαγωγή, διάρκειας τουλάχιστον έξι μηνών. Επιπλέον συνυπάρχει απουσία ενοχικού συναισθήματος ή συνείδησης των συνεπειών της συμπεριφοράς  και  η διαταραχή συνδέεται συχνά με ασταθές οικογενειακό περιβάλλον, συναισθηματική ή σωματική κακοποίηση.Παραδείγματα τέτοιων συμπεριφορών θεωρούνται, οι διενέξεις, οι εκφοβισμοί, η σκληρότητα προς τα ζώα ή τους ανθρώπους, οι κλοπές, η καταστροφική δραστηριότητα, οι απουσίες στο σχολείο, οι επαναλαμβανόμενες εκρήξεις θυμού, η απομάκρυνση από το σπίτι και η σοβαρή επίμονη ανυπακοή.

“Με ποιο τρόπο θα αντιληφθούν γονείς και εκπαιδευτικοί ότι η επιθετική συμπεριφορά του παιδιού-εφήβου εξελίσσεται σε παθολογία”;

1. Παρατηρώντας αν οι επιθετικές αντιδράσεις του παιδιού ή του εφήβου είναι δυσανάλογες ή υπερβολικές αναφορικά  με το ερέθισμα. Επίσης αν τα ξεσπάσματα θυμού εκφράζονται σαν “απάντηση” σε ένα έκδηλο εξωτερικό γεγονός  ή είναι φαινομενικά αναίτια.
2. Εξετάζοντας προσεκτικά   αν  στην συμπεριφορά του παιδιού τους κυριαρχούν  συναισθήματα  φθόνου και έντονης εχθρότητας.
3. Διαπιστώνοντας αν το παιδί προβαίνει σε καταστροφικές-κακόβουλες δραστηριότητες (βανδαλισμούς-σκληρότηταα).

“Μέθοδοι  πρόληψης και καταστολής της επιθετικότητας”

• Αναγνώριση και αποδοχή της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς του παιδιού ή του εφήβου .
• Αναζήτηση εξειδικευμένης καθοδήγησης, συμβουλευτικής και εκπαίδευσης  σε θέματα άσκησης γονικού ελέγχου.
• Διερεύνηση των βαθύτερων ή κεκαλυμμένων  αιτιών που οδηγούν σε θυμό και βίαιη συμπεριφορά.
• Διαφορική ενίσχυση της συμπεριφοράς: Αγνοείτε  παντελώς την ανεπιθύμητη και  διεκδικητική συμπεριφορά του παιδιού-εφήβου που έχει ως στόχο να κεντρίσει το ενδιαφέρον σας , δίνοντας προσοχή και θετική επιβράβευση μόνο στην θετική και συνεργατική διάθεση.
• Κατάργηση της σωματικής τιμωρίας ως μέσο συμμόρφωσης. Η βία παράγει βία, δεδομένου ότι η πρόκληση σωματικού πόνου ενεργοποιεί ένστικτα  διαμάχης.
•  Παθητική αναστολή: Άμεση παρέμβαση διακοπής  της επιθετικής και καταστροφικής  δραστηριότητας του παιδιού ή του εφήβου. Τόσο η άσκηση σωματικής τιμωρίας , όσο και η ανοχή, ως μέσα διαχείρισης της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς, προκαλούν τα ίδια καταστροφικά αποτελέσματα.
• Ανάδειξη των επιπτώσεων της ανάρμοστης συμπεριφοράς. Σαφής οριοθέτηση και από τους δυο γονείς. Σταθερότητα στην τήρηση των φυσικών συνεπειών (Απώλεια προνομίων,Διαπραγματεύσεις, Συμβόλαιο συνέπειας μεταξύ ενηλίκων-παιδιού).
• Τεχνική ελεγχόμενης -ευθείας διατύπωσης της οργής: Ενθαρρυντική στάση των ενηλίκων στην ανεμπόδιστη έκφραση αρνητικών συναισθημάτων.
• Προαγωγή θετικού κλίματος στον σχολικό χώρο και ανάπτυξη δεξιοτήτων διαχείρισης του θυμού με κοινωνικά αποδεκτό τρόπο. Συνεργασία γονέων εκπαιδευτικών με κοινό στόχο την πρόληψη και αντιμετώπιση της επιθετικής-εναντιωματικής δράσης.
• Αποτελείτε υγιή πρότυπα μίμησης για τα παιδιά. Δεν έχει νόημα να χειροδικείτε ή να εξαπολύεται απειλές  κάθε φορά που θυμώνετε μαζί του ή με την/τον σύζυγο,στην προσπάθεια σας να τα διδάξετε αυτοέλεγχο.
• Η έλλειψη γονικής διαθεσιμότητας αυξάνει τα ποσοστά εκδήλωσης επιθετικότητας. Η ουσιαστική γονική εμπλοκή δημιουργεί ένα “συγκρατητικό γονικό δίχτυ”  που ενισχύει ένα πιο  αποφασιστικό και δομημένο στυλ ανατροφής, συγκριτικά με τους γονείς που λείπουν ώρες από το σπίτι ,ή στερούν την καθοδήγηση στα παιδιά, ακόμα και όταν είναι παρόντες.
• Εξηγήστε στο παιδί αποφασιστικά και με δυναμική διάθεση,ότι ο απαιτητικός-επιθετικός τρόπος που διεκδικεί τα όσα επιθυμεί, δεν θα το  οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα.
• Διατηρείστε την ψυχραιμία σας και μην απαντάται με γνώμονα τον εκνευρισμό  που σας  προκαλεί η προκλητική στάση του εφήβου .Συζητήστε σε δημοκρατικό κλίμα, ζητώντας από το παιδί να σκεφτεί  λύσεις, προκειμένου να αισθάνονται δικαιωμένα όλα τα μέλη της οικογένειας.

  Σε αρκετές  περιπτώσεις,  τα παιδιά και οι έφηβοι που εκδηλώνουν διαταραχές  συμπεριφοράς, αποτελούν “θύματα” μιας ακραίας γονικής διαπαιδαγώγησης. Είναι , είτε μεγαλωμένα με πολύ ελαστικά ή ανύπαρκτα όρια, είτε γαλουχημένα με έντονη αυστηρότητα και άκαμπτη πειθαρχία. Παρόλα αυτά, οι παράγοντες που πυροδοτούν την επιθετικότητα ποικίλουν, και γι αυτό θεωρείται απαραίτητη η εξειδικευμένη αξιολόγηση, η συνεργατική στάση και  η εξατομικευμένη παρέμβαση από  γονείς και ειδικούς ψυχικής υγείας.Η συναισθηματική ωριμότητα του γονέα, η σταθερή καθοδήγηση και η ουσιαστική  παρουσία του στην ζωή των παιδιών, συνθέτουν αποδεδειγμένα πλέον στις μέρες μας, ένα δημοκρατικό στυλ ανατροφής και περίτεχνης αγάπης , που  εξασφαλίζουν την δημιουργία πολύ  θετικών προοπτικών για το μέλλον τους.

“Τόσο οι καλοί  όσο και οι κακοί γονείς διαπράττουν λάθη…Η διαφορά  ανάμεσα τους είναι ότι οι καλοί γονείς τα αναγνωρίζουν και  κάνουν κάτι γι αυτά”

Winnicott, Παιδοψυχίατρος-Ψυχαναλυτής

Βικτώρια Χαλκιά-Ντότσικα